
بازی های حسی نقش بسیار مهمی در رشد و یادگیری کودکان اوتیسم دارند. کودکان دارای اوتیسم اغلب تفاوتهایی در پردازش حسی دارند؛ برخی ممکن است به دنبال تحریکات حسی بیشتر باشند (حس جویی) و برخی دیگر به محرکهای حسی خاص بسیار حساس باشند (حساسیت حسی).
بازیهای حسی میتوانند به این کودکان کمک کنند تا دنیا را به روشی سازمان یافته و قابل فهمتر تجربه کنند، هیجانات خود را تنظیم کنند و مهارتهای مختلفی را توسعه دهند.
در این مقاله، 8 بازی حسی برتر برای کودکان اوتیسم و نحوه اجرای هر کدام را معرفی میکنیم:
1-بازی با سینی شن (Sand Tray Play):
روش انجام
یک سینی بزرگ (پلاستیکی یا چوبی) را با شن تمیز و خشک پر کنید. مجموعهای از اشیاء کوچک متنوع (مانند فیگورهای حیوانات، آدمکها، درختان کوچک، سنگها، صدفها، اسباببازیهای کوچک، اشکال هندسی، حروف، اعداد) را در کنار سینی قرار دهید. اجازه دهید کودک آزادانه با شن و اشیاء بازی کند.
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- تحریک حسی چندگانه: بازی با شن، حس لامسه، حس عمقی (فشار)، و حس بینایی را تحریک میکند.
- آرامشبخش و سازماندهنده: بافت شن و فعالیتهای تکراری مانند ریختن، الک کردن، و حفر کردن در شن میتواند اثر آرامبخش و سازماندهنده بر سیستم عصبی کودک داشته باشد.
- فعالیت خودانگیخته و بدون فشار: بازی با سینی شن معمولاً غیر ساختارمند و خودانگیخته است و فشاری برای رسیدن به هدف خاصی وجود ندارد. این ویژگی برای کودکانی که ممکن است به ساختار زیاد واکنش منفی نشان دهند، بسیار مناسب است.
- ابراز خلاقیت و داستانسرایی: کودک میتواند از شن و اشیاء برای خلق دنیاهای کوچک، ساختن مناظر، و داستانسرایی استفاده کند.
نحوه تعامل با کودک
- فضا را آماده کنید و کنار بایستید: فضا را برای بازی آماده کنید و اجازه دهید کودک به تنهایی بازی را شروع کند.
- مشاهده و توصیف غیرمستقیم: به بازی کودک نگاه کنید و توصیفات سادهای از آنچه میبینید ارائه دهید. مثلاً: “چه داره بارون شن میاد!” یا “چه غاری عمیقی درست کردی!”
- پیوستن تدریجی و محترمانه (در صورت تمایل کودک): اگر کودک تمایل نشان داد، میتوانید به آرامی به بازی او بپیوندید و در ساختن یا بازی نقشهای سادهای را بپذیرید. همیشه به نشانههای کودک توجه کنید و اگر تمایلی به تعامل نداشت، فاصله خود را حفظ کنید.
- بازتاب فعالیتهای کودک: فعالیتهای کودک را بازتاب دهید. مثلاً: “خیلی داری شنها رو با دقت مرتب میکنی.”
2-جعبههای حسی (Sensory Bins):
روش انجام
یک جعبه یا ظرف بزرگ را با مواد حسی مختلف پر کنید. مواد رایج برای جعبه حسی شامل:
- حبوبات و غلات خشک: برنج، لوبیا، عدس، ذرت بو داده نشده، ماکارونی خشک.
- مواد طبیعی: برگهای خشک، کاجها، سنگها، چوب، ماسه، خاک.
- مواد بافتدار: پارچههای نرم، توپهای پنبهای، پشم شیشه (ایمن و غیرخطرناک)، اسفنج.
- مواد آبی: آب (با رنگ خوراکی یا بدون رنگ)، ژله خوراکی، توپهای آبی (water beads).
- مواد خوراکی: پاپ کورن، غلات صبحانه، پاستیلهای درشت، (در صورت اطمینان از ایمنی کودک و نبود حساسیت غذایی).
- وسایل و ابزار: قاشق، فنجان، پیمانه، بیلچه کوچک، الک، انبرک، قیف، اسباببازیهای کوچک.
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- تحریک حسی متمرکز: جعبههای حسی به کودک اجازه میدهند تا بر یک نوع حس خاص (مانند حس لامسه با بافتهای مختلف یا حس بینایی با رنگهای متنوع) متمرکز شود.
- قابل تنظیم و سازگار: میتوانید مواد داخل جعبه حسی را بر اساس ترجیحات حسی و نیازهای کودک تغییر دهید و جعبه حسی را برای حساسیتهای حسی خاص کودک تنظیم کنید.
- فعالیت ساختارمند و قابل پیشبینی: جعبه حسی معمولاً ساختارمندتر از بازی آزاد است و کودک میداند که محدوده بازی او کجاست. این ساختار میتواند برای کودکانی که به روال و قابل پیشبینی بودن نیاز دارند، آرامشبخش باشد.
- فرصت برای کاوش و اکتشاف: جعبه حسی فرصتهای زیادی برای کاوش، اکتشاف و دستکاری مواد مختلف فراهم میکند.
نحوه تعامل با کودک
- جعبه حسی را معرفی کنید: جعبه حسی را به کودک نشان دهید و به او اجازه دهید مواد داخل آن را لمس کند و بررسی کند.
- قوانین ساده تعیین کنید: قوانین سادهای برای بازی با جعبه حسی تعیین کنید (مانند بیرون نریختن مواد از جعبه، نخوردن مواد غیرخوراکی).
- مشاهده و تشویق: به کودک اجازه دهید آزادانه با جعبه حسی بازی کند و او را تشویق کنید. مثلاً: “چه بافت جالبی داره، نه؟” یا “چه رنگهای قشنگی!”
- ارائه ابزار و وسایل: ابزارها و وسایل مختلف را در اختیار کودک قرار دهید تا بازی او را متنوعتر کنید.
- پیوستن به بازی و توصیف حواس (اختیاری): اگر کودک تمایل نشان داد، میتوانید به بازی او بپیوندید و در مورد حسهای مختلفی که تجربه میکند با او صحبت کنید. مثلاً: “این دونهها زبره، این یکی نرمه.”
3-بطریهای آرامش (Calm Down Bottles / Sensory Bottles):
روش انجام
بطریهای پلاستیکی شفاف (ترجیحاً محکم و نشکن) را با مایعات و اشیاء مختلف پر کنید. ایدههایی برای پر کردن بطریهای آرامش:
- آب و گلیسرین: مایع شفاف و غلیظ که اشیاء در آن به آرامی حرکت میکنند.
- روغن بچه: مایع شفاف و غلیظ با حرکت آهسته.
- آب و رنگ خوراکی: آب رنگی برای جذابیت بصری بیشتر.
- اکلیل (Glitter): اکلیل ریز و درشت برای ایجاد جلوههای درخشان و آرامشبخش.
- پولکهای رنگی (Sequins): پولکهای کوچک رنگی که به آرامی در مایع حرکت میکنند.
- مهرههای کوچک (Beads): مهرههای رنگی و براق که حرکت آنها دیدنی است.
- اسباببازیهای کوچک شناور: حیوانات پلاستیکی کوچک، ماهیهای پلاستیکی، اشیاء کوچک رنگی.
- مهرههای آبی (Water beads): مهرههای ژلهای که در آب بزرگ میشوند و بافت جالبی دارند.
- درپوش بطری را محکم ببندید و با چسب داغ یا چسب قوی بچسبانید تا از باز شدن آن توسط کودک جلوگیری شود.
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- تحریک حسی بصری آرامشبخش: تماشای حرکت آرام و شناور اشیاء در مایع رنگی و براق، اثر آرامشبخش و تسکیندهنده دارد.
- تمرکز توجه و کاهش اضطراب: تمرکز بر بطری آرامش میتواند به کودک کمک کند تا توجه خود را از محرکهای اضطرابآور منحرف کند و آرامتر شود.
- ابزار خودتنظیمی: بطری آرامش میتواند به عنوان یک ابزار خودتنظیمی برای کودکان اوتیسم در مواقع برانگیختگی هیجانی یا اضطراب استفاده شود.
- قابل حمل و در دسترس: بطری آرامش را میتوان به راحتی حمل کرد و در مواقع نیاز در دسترس کودک قرار داد.
نحوه تعامل با کودک
-
- بطری آرامش را معرفی کنید: بطری آرامش را به کودک نشان دهید و به او اجازه دهید آن را تکان دهد و تماشا کند.
- نحوه استفاده را توضیح دهید: به کودک توضیح دهید که وقتی احساس ناراحتی یا بیقراری میکند، میتواند از بطری آرامش استفاده کند تا آرام شود.
- مشاهده و توصیف: در کنار کودک بنشینید و با هم بطری آرامش را تماشا کنید. توصیفات سادهای از آنچه میبینید ارائه دهید. مثلاً: “اکلیلها چه قشنگ میچرخند!” یا “آب چه رنگیه؟”
- تشویق استفاده در مواقع نیاز: کودک را تشویق کنید که در مواقعی که احساس نیاز میکند، از بطری آرامش استفاده کند.
4-چادر حسی (Sensory Tent):
روش انجام
یک چادر بازی کودک (چادر تونلی، چادر هرمی یا هر نوع چادر بازی دیگر) را در یک گوشه آرام از اتاق برپا کنید. داخل چادر را با وسایل حسی آرامشبخش پر کنید. ایدههایی برای داخل چادر حسی:
- بالشهای نرم و پتو: برای ایجاد فضایی دنج و راحت.
- چراغهای ریسهای کم نور: برای نورپردازی آرامشبخش و ملایم (رنگهای گرم مانند زرد و نارنجی).
- پروژکتور نور و تصویر آرامشبخش: پخش تصاویر آرامشبخش از آسمان شب، دریا، جنگل و غیره.
- پلیلیست موسیقی آرامشبخش یا صداهای طبیعت: پخش صداهای ملایم طبیعت (مانند صدای باران، صدای دریا، صدای پرندگان) یا موسیقی آرامشبخش بیکلام.
- وسایل لمسی آرامشبخش: پارچههای نرم، پتوهای سنگین، اسباببازیهای نرم و فشاری، بالشتکهای معطر با رایحههای آرامشبخش (مانند اسطوخودوس، بابونه).
- کتابهای تصویری آرامشبخش: کتابهای با تصاویر آرامشبخش و متنهای کوتاه.
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- فضای امن و خلوت برای آرامش: چادر حسی یک فضای امن، دنج و خلوت برای کودک فراهم میکند تا در آنجا از محرکهای محیطی دور شود و آرامش پیدا کند.
- کاهش محرکهای حسی آزاردهنده: داخل چادر حسی، محرکهای حسی بیرونی (نور زیاد، صداهای بلند، شلوغی) به حداقل میرسد و کودک میتواند از فشار حسی محیط کم کند.
- تحریک حسی کنترلشده و آرامشبخش: وسایل داخل چادر حسی به گونهای انتخاب میشوند که تحریکات حسی آرامشبخش و تسکیندهنده ایجاد کنند.
- ابزار خودتنظیمی و پناهگاه: کودک میتواند از چادر حسی به عنوان یک ابزار خودتنظیمی و یک پناهگاه امن در مواقع برانگیختگی هیجانی یا نیاز به خلوت استفاده کند.
نحوه تعامل با کودک
- چادر حسی را معرفی کنید: چادر حسی را به کودک نشان دهید و به او اجازه دهید داخل آن را کشف کند.
- قوانین ساده تعیین کنید: قوانین سادهای برای استفاده از چادر حسی تعیین کنید (مانند آسیب نرساندن به وسایل داخل چادر).
- اجازه دهید کودک به تنهایی از چادر استفاده کند: به کودک اجازه دهید هر زمان که نیاز دارد به تنهایی وارد چادر حسی شود و از آن استفاده کند.
- همراهی آرام و ساکت (در صورت تمایل کودک): اگر کودک تمایل نشان داد، میتوانید به آرامی و ساکت در کنارش داخل چادر بنشینید و فضایی آرام و امن را با هم تجربه کنید.
5-بازی با خمیر بازی و گل رس (Playdough & Clay Play):
روش انجام
خمیر بازی (خانگی یا آماده) و گل رس (طبیعی یا صنعتی) را در اختیار کودک قرار دهید. وسایل جانبی مانند قالبهای خمیر بازی، وردنه کوچک، چاقوی پلاستیکی، ابزارهای شکلدهی، مهرهها، دکمهها را نیز فراهم کنید.
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- تحریک حسی لامسه و عمقی: بازی با خمیر بازی و گل رس، حس لامسه (بافت نرم و خنک) و حس عمقی (فشار و ورز دادن) را تحریک میکند.
- تقویت مهارتهای حرکتی ظریف: ورز دادن، غلتاندن، شکل دادن، و استفاده از ابزارها برای بازی با خمیر بازی و گل رس، مهارتهای حرکتی ظریف دست و انگشتان را تقویت میکند.
- تخلیه تنش و آرامشبخش: ورز دادن و فشردن خمیر بازی و گل رس میتواند اثر تخلیه تنش و آرامشبخش داشته باشد.
- ابراز خلاقیت و تخیل: کودک میتواند با خمیر بازی و گل رس هر چیزی که در ذهن دارد بسازد و تخیل و خلاقیت خود را به کار بگیرد.
نحوه تعامل با کودک:
- مواد و وسایل را فراهم کنید و کنار بایستید: مواد و وسایل بازی را در دسترس کودک قرار دهید و اجازه دهید به تنهایی بازی را شروع کند.
- مشاهده و توصیف فرآیند: به بازی کودک با دقت نگاه کنید و توصیفات سادهای از فرآیند بازی او ارائه دهید. مثلاً: “داری خمیر رو خیلی قشنگ لوله میکنی.” یا “چه شکل جالبی داری درست میکنی!”
- تشویق و تحسین تلاش و خلاقیت: به تلاش و خلاقیت کودک توجه نشان دهید و او را تشویق و تحسین کنید، صرف نظر از نتیجه نهایی کار.
- پیوستن به بازی و تعامل (اختیاری): اگر کودک تمایل نشان داد، میتوانید به بازی او بپیوندید و در ساختن به او کمک کنید یا نقشهای سادهای را در بازی بپذیرید.
6-جعبه نور (Light Box Play):
روش انجام
یک جعبه نور آماده (Light box) تهیه کنید یا خودتان یک جعبه نور ساده بسازید (میتوانید از یک جعبه پلاستیکی شفاف و چراغ LED کم مصرف استفاده کنید). روی سطح جعبه نور، اشیاء شفاف و نیمهشفاف رنگی قرار دهید. ایدههایی برای اشیاء روی جعبه نور:
- بلوکهای ساختمانی شفاف: بلوکهای پلاستیکی شفاف رنگی.
- مهرههای شیشهای رنگی (Glass gems): مهرههای شیشهای تخت رنگی.
- کاغذهای رنگی شفاف (Cellophane): کاغذهای رنگی سلفون یا طلقهای رنگی.
- اشکال هندسی شفاف رنگی: اشکال پلاستیکی شفاف رنگی.
- اشیاء طبیعی نیمهشفاف: برگها، گلبرگها، سنگهای نیمهشفاف.
- وسایل کوچک شفاف: حیوانات پلاستیکی شفاف، حشرات پلاستیکی شفاف، فنجانهای کوچک شیشهای.
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- تحریک حسی بصری جذاب و آرامشبخش: نور ملایم و رنگهای شفاف، تحریکات بصری جذاب و آرامشبخشی ایجاد میکنند که میتوانند توجه کودکان اوتیسم را به خود جلب کنند.
- تمرکز توجه و کاهش حواسپرتی: نور ملایم و محیط تاریک اطراف جعبه نور، به کودک کمک میکند تا توجه خود را بر روی اشیاء روی جعبه نور متمرکز کند و از حواسپرتی ناشی از محیط اطراف کاسته شود.
- فعالیت آرام و بدون محرکهای زیاد: بازی با جعبه نور معمولاً یک فعالیت آرام و غیرتحریکی است که برای کودکانی که به محرکهای زیاد حساس هستند، بسیار مناسب است.
- فرصت برای خلق الگوها و طرحهای بصری: کودک میتواند با اشیاء رنگی روی جعبه نور، الگوها، طرحها و تصاویر بصری خلاقانه خلق کند.
نحوه تعامل با کودک
- جعبه نور را معرفی کنید و کنار بایستید: جعبه نور را به کودک نشان دهید و به او اجازه دهید به تنهایی با آن بازی کند.
- مشاهده و توصیف جلوههای بصری: به بازی کودک نگاه کنید و توصیفات سادهای از جلوههای بصری ارائه دهید. مثلاً: “چه رنگهای قشنگی!” یا “نور از بین این شکل رد میشه!”
- تشویق کاوش و تجربه بصری: کودک را به کاوش و تجربه جلوههای بصری جعبه نور تشویق کنید. مثلاً: “چه میشه اگر دو تا رنگ رو روی هم بذاری؟” یا “نور از پشت این یکی رد میشه، از پشت اون یکی نه.”
- پیوستن به بازی و خلق الگوهای مشترک (اختیاری): اگر کودک تمایل نشان داد، میتوانید به بازی او بپیوندید و الگوهای بصری مشترکی را با هم خلق کنید.
7-بازیهای موسیقایی و صوتی (Music & Sound Play):
روش انجام
فراهم کردن ابزارهای موسیقی ساده (مانند طبلک، بلز، ماراکا، مثلث، شیکر، سنج)، اسباببازیهای صدادار، وسایل ایجاد صدا (مانند ظروف فلزی و قاشق چوبی، کاغذ مچاله شده، بادکنک).
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- تحریک حسی شنوایی و ریتمیک: بازیهای موسیقایی و صوتی حس شنوایی و حس ریتمیک کودک را تحریک میکند.
- تنظیم هیجانات و آرامشبخشی: موسیقی آرامشبخش و ریتمهای تکراری میتوانند اثر آرامبخش و تنظیمکننده بر هیجانات کودک داشته باشند.
- ابراز احساسات و ارتباط غیرکلامی: کودک میتواند از طریق صداها و موسیقی، احساسات و حالتهای درونی خود را به صورت غیرکلامی ابراز کند.
- توسعه مهارتهای حرکتی و هماهنگی: نواختن سازها و حرکات ریتمیک همراه با موسیقی، مهارتهای حرکتی درشت و ظریف و هماهنگی چشم و دست را تقویت میکند.
نحوه تعامل با کودک
- ابزارهای موسیقی را معرفی کنید و اجازه دهید کاوش کند: ابزارهای موسیقی را به کودک نشان دهید و به او اجازه دهید آنها را لمس کند، صدا تولید کند و با آنها کاوش کند.
- به صداهای کودک پاسخ دهید و تعامل موسیقایی ایجاد کنید: به صداهایی که کودک تولید میکند گوش دهید و با صداهای خودتان به آنها پاسخ دهید و یک گفتگوی موسیقایی غیرکلامی با کودک ایجاد کنید.
- بازیهای ریتمیک ساده انجام دهید: ریتمهای سادهای با ضرب دست یا پا ایجاد کنید و کودک را تشویق کنید تا با شما همراهی کند.
- آوازهای ساده بخوانید و حرکات نمایشی انجام دهید: آوازهای ساده و کودکانه بخوانید و حرکات نمایشی سادهای انجام دهید و کودک را تشویق کنید تا با شما همراهی کند.
- موسیقی آرامشبخش پخش کنید: در پسزمینه، موسیقی آرامشبخش و ملایمی پخش کنید تا فضای آرامشبخشتری ایجاد شود.
8-بازی با حباب (Bubble Play):
روش انجام
مایع حبابساز و وسایل حبابساز (حلقههای حبابساز، نی) را تهیه کنید. حبابهای بزرگ و کوچک بسازید و به کودک اجازه دهید حبابها را دنبال کند، لمس کند، بترکاند و به آنها نگاه کند.
چرا برای کودکان اوتیسم مفید است؟
- تحریک حسی بصری و لامسه ملایم: حبابها با رنگهای رنگینکمانی، حرکت شناور و شکلهای کروی خود، تحریکات بصری جذاب و ملایمی ایجاد میکنند. ترکاندن حبابها نیز حس لامسه ملایمی را ایجاد میکند.
- تمرکز توجه و پیگیری بصری: دنبال کردن حبابها در هوا و تلاش برای گرفتن و ترکاندن آنها، توجه و پیگیری بصری کودک را تقویت میکند.
- فعالیت حرکتی ملایم: دویدن به دنبال حبابها و تلاش برای ترکاندن آنها، فعالیت حرکتی ملایمی را برای کودک فراهم میکند.
- ایجاد حس شادی و لذت: حباب بازی معمولاً برای اکثر کودکان لذتبخش و شادکننده است و میتواند به بهبود خلق و خو کمک کند.
- تمرین تعامل اجتماعی ساده (در بازی گروهی): میتوان حباب بازی را به صورت گروهی انجام داد و از آن به عنوان فرصتی برای تمرین تعاملات اجتماعی ساده استفاده کرد.
نحوه تعامل با کودک:
- حباب بسازید و به کودک نشان دهید: حبابهای بزرگ و کوچک بسازید و به کودک نشان دهید.
- کودک را تشویق به تعامل با حبابها کنید: کودک را تشویق کنید تا حبابها را دنبال کند، لمس کند، بترکاند، فوت کند و حباب بسازد.
- توصیف ویژگیهای حبابها: در مورد ویژگیهای حبابها صحبت کنید. مثلاً: “چه حبابی بزرگی!” یا “نگاه کن چه رنگیه!” یا “وای ترکید!”
- بازیهای ساده با حباب ابداع کنید: بازیهای سادهای با حبابها ابداع کنید. مثلاً: “ببینیم کی میتونه بیشتر حباب بترکونه!” یا “ببینیم کی میتونه حباب رو بگیره قبل از اینکه بترکه!”
- ایجاد فضایی شاد و تعاملی: سعی کنید فضایی شاد و تعاملی در حین حباب بازی ایجاد کنید و از بازی با کودک لذت ببرید.
نکات کلیدی در بازی های حسی برای کودکان اوتیسم:
- توجه به حساسیتهای حسی کودک: قبل از شروع بازی، به حساسیتهای حسی کودک توجه کنید. از محرکهایی که ممکن است برای کودک آزاردهنده باشند (مانند صداهای بلند، نور شدید، بافتهای ناخوشایند) اجتناب کنید.
- شروع تدریجی و معرفی آرام محرکهای حسی: محرکهای حسی جدید را به تدریج و آرام به کودک معرفی کنید. کودک را برای تجربه محرکهای جدید تحت فشار نگذارید.
- مشاهده و پاسخ به نشانههای کودک: در طول بازی، به دقت به نشانههای کودک توجه کنید. اگر کودک نشانههای ناراحتی، برانگیختگی یا اجتناب نشان داد، بازی را متوقف کنید یا محرک حسی را تغییر دهید.
- ایجاد محیط امن و قابل پیشبینی: محیط بازی باید امن، آرام و قابل پیشبینی باشد. روال بازی را به کودک توضیح دهید و به ساختار و روال پایبند باشید.
- پیروی از ریتم کودک و عدم فشار: به ریتم و سرعت کودک در بازی احترام بگذارید و او را برای انجام کارهایی که آمادگی ندارد، تحت فشار قرار ندهید.
- لذت بردن و تعامل مثبت: مهمترین هدف از بازی حسی، ایجاد تجربه لذتبخش و تعامل مثبت برای کودک است. از بازی با کودک لذت ببرید و فضایی شاد و حمایتی ایجاد کنید.
- انفرادی یا گروهی بودن بازی: بسته به ترجیحات کودک، بازی حسی میتواند به صورت انفرادی یا گروهی (با تعداد کم و کودکان آشنا) انجام شود.
توصیه نهایی:
بازیهای حسی ابزارهای ارزشمندی برای کمک به کودکان اوتیسم در رشد، یادگیری و تنظیم هیجانات هستند. با انتخاب بازیهای مناسب، توجه به نیازهای حسی کودک و ایجاد یک محیط امن و حمایتی، میتوانید به کودک اوتیسم خود کمک کنید تا از طریق بازی حسی، دنیای پیرامون خود را به شکل غنیتر و لذتبخشتری تجربه کند. در صورت نیاز به راهنمایی تخصصی و برنامه درمانی فردی، حتماً با یک متخصص کاردرمانی یا روانشناسی کودک مشورت کنید.